پیش از این خواندیم کتاب پدیده­ای است بیکران و ارزشمند که شاهراهی از اندیشه و فهم را در برابر آدمی گشوده و روح و جان را تعالی می­بخشد. دانستیم از برترین نعمات الهی است که در پناهش بشر از حضیض جهل به بلندای دانش و دانایی پای می­نهد. چرا که اندوه می­زداید و مایه انس و آرامش می­شود و دریافتیم کتاب­خوانی نگاهی است با واسطه به جهان در مقابل لحظاتی که بی واسطه جهان را تجربه می­کنیم. از چکیده کلام کتاب را اکسیری یافتیم که دارویی است بر کسالت جان آدمی و درمان است جراحت روح او را.

کتاب درمانی

فصلی نو اما مفهومی دیرینه که ریشه در کتیبه­های سردر کتابخانه­های شهر باستانی تبس در سواحل نیل دارد که نامش را « شفاخانه روح » می­خواندند. این میراث از زمانی به دست ما می­رسد که کتابخانه­­های یونان به­عنوان مکان­های مقدس در نظر گرفته می­شدند که دارای اثر درمان بخش بود. هم­چنین رومیان باستان میان خواندن و درمان ارتباطی عمیق یافته بودند. در اوایل قرن نوزدهم، پزشکانی چون بنجامین راش و مینسون گالت دوم، نخستین کسانی بودند که از این روش به­عنوان یک تکنیک جهت توان بخشی بیماران و درمان مشکلات مربوط به سلامتی روان بهره می­بردند. آندره برتون سورئالیسم فرانسوی، کتاب مقدس را مانند داروخانه­ای دانسته که در آن داروی هر نوع بیماری­ یافت می­شود. ارتباط مذهب با کتاب درمانی شاهدی بر قدمت حضور کتابخانه­ها در بیمارستان­هاست. در طول جنگ جهانی اول و دوم برای بهبود سربازانی که از جنگ برمی­گشتند و به مشکلات جسمی و روحی دچار شده بودند از این درمان استفاده می­شد. گالت، عملا برای درمان بیماران روانی از خواندن کتاب بهره می­گرفت. چون در این درمان علاوه بر شناخت بیماری شناخت کتاب نیز ضرورت داشت و از طرفی باور به تاثیر این فن افزایش می­یافت و به تدریج ضرورت نوعی همکاری میان پزشکان و کتابداران احساس شد، به همینن دلیل پس از مدتی کتاب درمانی به عنوان جنبه­ای از حرفه کتابداری شناخته شد و اولین همکاری میان کتابداری و روان­پزشکی در بیمارستان مک لین در ویورلی ماساچوست آغاز شد. تا کنون هیچ روش خاص و تعریف شده­ای برای پیاده سازی این روش تدوین نشده و می­تواند در ترکیب با سایر روش­های درمانی متفاوت به­طور هم­زمان مورد استفاده قرار بگیرد. این تکنیک که استفاده از مطالب برای درمان بیماری­های جسمی و روانی است از طریق فراهم آمدن یک حالت بالقوه برای درمان در خارج از دوره می­تواند منجر به تسریع و تقویت فرایند بهبود شود. تشکیل کتابخانه می­تواند فراگیرترین بخش این فعالیت باشد. لازم به ذکر است این کتابخانه­ها با کتابخانه­های عمومی تفاوت دارند زیرا اهداف خاصی را دنبال می­کنند.

کتاب درمانی دوره مشاوره­ای است که نیازمند برنامه­ای دقیق و هوشمندانه می­باشد؛ مشروط بر این­که هر دو طرف هم مددکار و هم مددجو موافق درمان باشند. مبنی بر نظرات متعددی که در این حیطه وجود دارد ۵ مرحله مهم است که همگان در آن اتفاق نظر دارند : ۱) شناسایی  ۲) انتخاب نوشتار  ۳) ارائه و همانندسازی  ۴) پالایش (تخلیه هیجانی)  ۵) بصیرت. در طول دو مرحله اول، نیاز فرد شناسایی شده و کتاب مناسب بر اساس مسائل او انتخاب می­شود. این انتخاب باید با آگاهی و مهارت باشد تا موجب ایجاد امید و احساس کاذب در مددجو نشود. تا به­حال هیچ معیاری برای انتخاب کتاب با هدف درمانی تعیین نشده و تنها گاه­به­گاه پزشکان، کتابداران و سایرین مواردی از کاربرد ادبیات و متون نوشتاری را که مزایا و منافعی در درمان بیمار مورد معالجه آن­ها داشته است ذکر کرده­اند. در این­جا اهمیت گزینش کتابی که توجه ویژه به نیاز مخاطب داشته و همه یا حداکثر جوانب درمانی را لحاظ کرده باشد، مشهود و ملموس است. شایان ذکر است مجموعه آثار انتشارات خادم الرضا (ع) از آن دسته آثاری است که در عصر حاضر که گاه کتاب و نویسندگی صرفا تجارت و رقابت ادبی است و دستخوش تحریفات اهدافی شده، با ظرافت و دقت تعصب مآبانه بر محتوای قلم نویسنده و نگارش متون این مهم را سرلوحه قرار داده و این ویژگی است که مجموعه را متمایز ساخنه و در سایه عنایات باری­تعالی همواره رضایت روزافزون خریداران که انگیزه و هدف راه­مان بوده را به ارمغان آورده است. و اما مرحله همانندسازی زمانی رخ می­دهد که خواننده خود را با شخصیت یا شرایطی خاص در کتاب پیوند می­دهد. در مرحله پالایش، مددجویان به­طور شفاهی از طریق شرکت در بخش­ها یا به­صورت نوشتاری و یا شیوه­های هنری نظیر اجرای نقش شخصیت­ها، به تخلیه هیجانی خود می­پردازند. بصیرت مرحله­ای است که فرد به فهم مطلوبی از شرایط خود بعد از همانندسازی و پالایش می­رسد. در این مرحله ممکن است که قادر به دبدن انگیزه­های پنهان اعمال خود و یا قادر به کشف راه­های جدیدی برای حل مسائل خود شود. در نتیجه این بینش ابزاری است که به مددجو امکان کنترل شرایط و پیامدهای خاص خود را می­دهد. فرد درمانگر ممکن است کتابدار، مشاور، متخصص بهداشت روان و یا آموزگار مدرسه باشد. اما نکته حائز اهمیت این است، از آن­جایی که کتاب درمانی باید با ظرافت و حساسیت تمام انجام شود، هرکسی نمی­تواند عهده­دار اجرای آن باشد. هر فرد علاقه­مند که دارای ثبات و استواری شخصی و علاقه واقعی به کار با دیگران بدون قدرت نمایی، تهدید و یا اخلاق گرایی باشد، فردی مناسب برای اجرای این فرایند است. به­علاوه کار با مراجع و متخصصان در زمینه­های مختلف، مانند گروهی که شامل مشاور، کتابدار و یا روانشناس مدرسه است توصیه می­شود. چه بسا این هم­کاری و تقسیم مسئولیت باعث ایجاد روحیه­ای آرام­تر در نتیجه انتقالی اثر بخش­تر در فرد درمانگر می­شود که به توازن فرایند درمان کمک بسزایی می­کند به­طوری­که فرد خاصی مسئول نیست.

اگرچه با گذشت زمان بسیاری از تدوین پایه­های نظری کتاب درمانی، همچنان تمامی جنبه­های کاربردی و تاثیر آن در افراد نابهنجار و بیمار شناخته نشده است اما مطالعه کتابی خاص یا بخش خاصی از متن کتاب که توسط درمانگر به مراجعه کننده خاصی توصیه می­شود می­تواند این آثار را داشته باشد : ۱٫ توسعه شناخت و آگاهی  ۲٫ آشنایی با سرگذشت زندگی دیگران و این­که چه راهکارهایی برای غلبه بر مشکلات در پیش گرفته­اند  ۳٫ الگو قرار دادن و همانند سازی شخصیت­هایی که فرد درکتاب با آن­ها آشنا می­شود  ۴٫ آموختن دستورالعمل­هایی برای زندگی بهتر و تقویت تفکر مثبت  ۵٫ تحریک خواننده به تفکر، تحلیل، نگرش و رفتارها  ۶٫ فراخوانی احساسات و تجربه­های مخفی شده به سمت آگاهی  ۷٫ کمک به شناخت علل رفتار خود و دیگران و تامین سازگاری مطلوب  ۸٫ یاری جستن از کتاب به­عنوان پناهگاهی امن که آرزوها و رویاهای ما در آن به تحقق می­پیوندند و پایان خوش آن­ها به ما امید می­بخشد و مامنی که به هنگام نیاز فارغ از روزمرگی­ها به آن­ها روی می­آوریم.

با این احوال کتاب درمانی را می­توان یک فن درمانی معرفی کرد که می­تواند در خدمت نظام­ها و روش­های مختلف قرار گیرد. اما مزایا و محدودیت هایی نسبت به سایر راه­های درمان دارد که به بررسی می­پردازیم:

مزایا: ۱٫ فراگیر بودن تعداد افرادی که از روان­پریشی رنج می­برند بسیار زیاد است. به­علاوه افرادی وجود دارند که به­دلیل وجود موانعی در رشد و آگاهی­شان از تمام ظرفیت خود برای شاد بودن، فعالیت و مؤثر بودن استفاده نمی­کنند. این روش برای این گروه عظیم بسیار کارامد است. ۲٫ پاسخ به نیازهای زیبایی شناختی: کتاب بهترین وسیله برای انتقال بسیاری از زیبایی­هاست که با آن می­توان تفکرات فلسفی، طنزهای گویا و معجزه­گر، کلام موزون و دلچسب، تجسم یک صحنه اوج و درک یک مفهوم عارفانه را ممکن ساخت که در دیگر روش­های درمانی این امکان مقدور نیست. ۳٫ ارتباط مهرآمیز و گسترده با مردم : داستان­ها می­توانند خواننده را آن­چنان در جریان ریز و درشت حوادث قرار دهند که قادر شود افراد واقعی جامعه را با آن همسان ببیند و همان احساس محبت و پیوستگی را که در زمان خواندن رمان نسبت به قهرمان داستان دارد، به این افراد انتقال دهد. ۴٫ رسیدن به مرحله انتخاب : در کتاب درمانی می­توان فرد را به زمانی از شناخت و آگاهی رساند که خود انتخاب­گر باشد.

محدودیت­ها : ۱٫ کاربرد آن درمورد بی­سوادان و کم­سوادان محدود است.

۲٫ تعداد کتاب­هایی که تمام جنبه­های درمانی را فرا بگیرند اندک­اند. ( که در پاراگراف­های قبل در باب ارزیابی کتب انتشارات خادم­الرضا (ع) به این مورد مهم اشاره شد ).

۳٫ بیشتر تالیفات مربوط به شناخت و درمان بیماری­های روانی و آثار مشابه در این زمینه برای دانشگاه­ها نوشته شده­اند و متن آن برای مردم عام ساده نشده است.

۴٫ مشاهده زبان بدن برای بررسی دقیق­تر میسر نیست.

۵٫ متاسفانه عادت به مطالعه در بسیاری از جوامع رواج ندارد و افرادی که توان خواندن دارند با روش صحیح مطالعه آشنا نیستند.

۶٫ به­دلیل کمبود روان­پزشک امکان تعامل درمانی با بیماران کم است.

۷ . برای درمان بیماری­های حاد پاسخ نمی­دهد.

۸٫ استانداردهای لازم برای اجرای فنون وجود ندارد.

۹٫ دوره رسمی برای کتاب درمانی ایجاد نشده و کتا­ب­های آموزشی اندکی برای درمانگران ارائه شده است.

مزایا و محدودیت ها منحصر به این موارد نیست ولی از آن­جا که مجال سخن محدود است به همین مقدار بسنده می­کنیم.

سخن آخر این­که در حال حاضر کاربرد کتاب­درمانی محدود به کتابداران و پزشکان نمی­شود. آموزگاران و روان­شناسان، جامعه­شناسان و مشاوران نیز آن را به­کار می­برند و در حوزه­های جامعه­شناسی روانی و زندگی اجتماعی نیز استفاده می­کنند. زیرا امروزه بهداشت روانی، خارج از موسسات درمانی به­عنوان مسئله­ای اجتماعی مطرح است و پس از طی چندین دهه که از پذیرش کتاب درمانی به­عنوان بخشی از روند درمان گذشته، مطالعه درباره آن همچنان در مرحله آزمایشی و تجربی باقی مانده و کاربردهای بالقوه آن کشف نشده است. به امید آن­روز که بتوانیم با نگرشی عمیق­ بر گستره­ای وسیع­تر از داشته­ها و دانسته­ها دست یافته تا دروازه­های پیشرفت را رو به­سوی کشف ناشناخته­ها بگشائیم.