بدون شك يكي از مهم ترين و موثرترين دوران زندگي آدمي، كودكي است ؛ دوراني كه شخصيت کودک پايه ريزي شده و شكل ميگيرد. در اين دوران خواندن نخستين سنگ پايه زندگي اجتماعي كودك است. او باخواندن كتاب و گفتگو پيرامون آن، تجربياتي كسب ميكند. ياد ميگيرد چگونه سخن بگويد، چگونه نظرش را بيان كند، چگونه به نظر ديگران احترام بگذارد و چگونه بنويسد . اگر درجامعه اي نيازهاي كودكان و خانواده هاي آنها از حق تقدم برخوردار نيست، بايد براي برآوردن آنها كوشيد. ابتدا بايد از وضع كودكان وخانواده آنها در جامعه ای كه در حال تغيير است، آگاه شد . هنگام طرح اهداف، سياست هاي عمومي و عيني آموزشي، درگير نمودن والدين در برنامه ريزي براي كودكان بايد از دانش آنها در تغيير الگوهای خانواده استفاده کرد و این مهم با توجه به شرايط اقتصادي- اجتماعي، تغييرات تكنولوژي، گرايش­ها و عقايد جامعه و قانون گذاري محقق می­شود. گسترش اين مهارت ها براي والدين و كودكان با ارزش است. براي راهنمايي كودكان در زمينه كتابخواني برداشت هاي متعددی ایجاد شده است. اين برداشت ها شامل الگو قرار دادن، اصلاح رفتار، درك شناختي كودك، و تغيير جهت رفتار است تا او را از خطر دوري از مطالعه كردن، حفظ كند. آدمي در دوران كودكي به علت عدم شناخت كافي از جهان پيرامون، بيشتر تحت تاًثير شرايط محيط اطرافش قرار مي گيرد. با اين توصيف مي توان به نقش خانواده و محيط هاي يادگيري چون مدارس در شكل گيري شخصيت كودك اشاره كرد

در اين مقاله ضمن بررسي برخي عوامل بازدارنده مطالعه در بين كودكان به عوامل تاثيرگذار در ايجاد علاقه به كتاب خواني ومطالعه اشاره مي شود. كودك براي پيدا كردن پاسخ سؤالات خود وابسته به منابع اطلاعاتي است كه از جمله اين منابع مي­توان به اعضاي خانواده، معلم، كتاب ورسانه­ های ديگری همچون تلويزيون اشاره كرد. با توجه به اينكه شخصيت كودك در خانواده شكل مي­گيرد و او تمام سال­هاي اوليه زندگي را همراه والدينش      مي­ گذراند، بنابراين نقش آنها در رشد و تكامل كودك بسيار مهم­تر ازمدرسه است . والدين نه تنها نقش آموزش دهنده كودكان را دارند بلكه به عنوان مربي، كنترل كننده و حامي، اصلي ­ترين نقش آفرين در زندگي وي به حساب مي­ آيند . آن­ها مي­توانند پيشرفت خواندن كودك­شان را با معيارهايي كه براي اين كار درنظر ميگيرند، اندازه گيري كنند، در اين راستا آن­ها مي­توانند از طريق كتاب­هاي تفريحي، راديو، تلويزيون، سينما، و ابزارهاي ديگري كه امروزه در عصر اطلاعات عرضه مي­شوند توانايي خواندن كودكان را تقويت كنند و باعث پيشرفت آن­ها و جامعه­‌شان شوند. كودكان، مردان و زنان آينده جهان را تشكيل مي­دهند و سرنوشت جهان به دست ايشان رقم خواهد خورد. اهميت كتاب­خواني براي كودكان كتاب و كتاب­خواني راهي براي تقويت روحيه­‌ی دينی كودكان و نوجوانان است. مطالعه كتاب­های دينی و مذهبی به كودك و نوجوان كمك ميكند تا به درك صحيحي از مسائل دينی دست يابد و پيش از آن كه دير شود به رشد و شكوفايي لازم برسند. كتابخواني باعث پيشرفت تحصيلي كودكان و نوجوانان ميگردد. همچنين مطالعه غير درسی باعث بالا رفتن سطح فكر، فعال شدن ذهن، افزايش گنجينه لغات و افزايش علم و آگاهي مي­گردد. خواندن داستان­هاي مختلف، موجب شكل­ گرفتن ارزش­هاي گوناگون در ذهن كودك مي­شود، حساسيت او را رشد مي­دهد و احترام به ديگران در او شكل مي­گيرد. رضايتي كه كودك از مطالعه بدست مي ­آورد او را متّكي به خود بار خواهد آورد. سؤال­ هايی كه در اثر مطالعه براي كودك مطرح مي­شود و  مقايسه­‌هايي كه او بين مسائل مختلف ميكند در مجموع موجب مي­شود كه او فردي خلاّق بار آيد. با بهره گيري از تخيّل كه ضرورت اساسي خلاّقيّت است دنيايي بزرگ و پهناور در مقابل چشمان كودك گشوده مي­شود و او قادر مي­شود آزادانه خيال ­پردازی كند. كودك در اين شرايط هرگز خود را محدود و محبوس در حصار واقعيت­ ها و امور مشهود و ملموس نديده و فارغ بال هر آن­چه را كه دلش مي­خواهد تصور مي­كند. زيرا مطالعه باعث كاهش ناراحتي های هيجانی و عاطفی است. وقتی كودك كتابی مي­ خواند و به موضوع تازه ­ای پی مي­برد كه مورد نياز و علاقه اوست احساس لذّت و آرامش مي ­كند زيرا روح كنجكاو او به دنبال كشف حقايق تازه­ ای است و دلش    مي­‌خواهد هر روز كه مي­گذرد از مجهولات خودكاسته و بر معلوماتش بيفزايد و تا زماني كه به نتيجة دلخواه خود دست نيابد آرام و قرار نمي­گيرد و در حقيقت افزايش آگاهي و معلومات خود نوعي لذّت و آرامش معنوي را براي او به ارمغان مي­ آورد كه در شخصيّت و رفتار او تأثير بسياري دارد. كتابخواني توانايي كودكان و نوجوانان را در بيان نيازها و خواسته هايشان افزايش ميدهد. كساني كه در مطالعه، مهارت هاي لازم را پيدا ميكنند. در اين زمينه ها توانايي ابراز عقيده را داشته و هرگز از بيان مطالب خويش واهمه اي به خود راه نمي­دهند و بدون غلط و دستپاچگي به تشريح مسائل خود مي­ پردازند و همين امر مانع سرخوردگي آنها دراجتماع شده و زمينه موفقيت و سعادتشان را فراهم مي­كند. راه­هاي موثر در تشويق كودكان و نوجوانان با توجه به اهميت مطالعه در زندگي انسانها به ­خصوص كودكان و نوجوانان مي بايست با ايجاد و فراهم سازي امكانات و شرايط لازم ، آنها را در امر مطالعه تشويق كرد و به جرات مي توان گفت اولين و موثرترين الگو براي آنها مطالعه والدين در منزل و در ساعات فراغت است چرا كه آنها شاهد استفاده بهينه و درست والدين مي­باشند.

كتاب، معلمي است كه بدون عصا و تازيانه ما را تربيت مي­كند. خواندن، دامنه لغات و ميزان علاقه كودك را به مطالعه گسترش مي دهد . مطالعه دوران كودكي افراد كتابخوان نشان مي دهد كه والدينشان در اين دوران براي آنها كتاب خوانده و ذهنشان را تقويت كرده اند . در واقع هميشه يك بزرگسال با آنها صحبت كرده و نظرشان را پرسيده است . اين افراد يا در خانه، كتابخانه داشته اند و يا عضوكتابخانه اي بوده­اند . والدين معمولاً مراقب و نگران لباس، كفش، غذا و ديگر مسائل مربوط به كودكان­شان هستند. اما براي پاسخگويي به نيازهاي ديگرشان چه مي­دانند؟

براي تشويق كودكان به مطالعه راه­كارهايي كه در اينجا پيشنهاد شده است ممكن است بسيار ساده و ابتدايي باشند و تعدادي از آن­ها نيز ايده هايي جديدتر محسوب ميشوند . مهم اين است كه كدام روش پاسخ مناسبي به دنبال داشته باشد و فراموش نكنيد، بزرگترين تشويق همواره ازطرف ما، بزرگترها و والدين به وجود مي آيد .كودكاني كه والدين آنها به مطالعه مي­پردازند، به مطالعه اهميت مي دهند و هميشه مطالب خواندني در دسترس دارند و احتمال اينكه افرادي كتابخوان شوند بسيار زياد است.

كتاب را در دسترس قرار دهيد:

اغلب كودكان كتابخوان از خانواده­هايي هستند كه كتاب و خواندني­هاي ديگر در آن وجود دارد . كتابهاي كودك خود را در جايي قرار ندهيد كه از ديد او دور باشد و نتواند خودش به آن دسترسي داشته باشد. به­خاطر داشته باشيد كه اطفال، كودكان نوپا و بچه­هاي پيش دبستاني كوچكند. كتاب­ها را در نزديك زمين و در دسترس آنها قرار دهيد .

مطالعه را به كاري تفريحي مبدل كنيد:

كار مفرح هميشه محبوبتر است . نقش قهرمانان داستان را بازي كنيد، از صداهاي مختلف در خواندن آن استفاده كنيد و از همه مهم­تر اين­كار را با اشتياق انجام دهيد . ايجاد افكت­هاي صوتي مانند در زدن ( مثلا در داستان سه بچه خوك تقليد صداي ساعت در سيندرلا ) و مانند اين­ها، كتابخواني را به يك تجربه بسيار جذاب مبدل مي­كند. فراموش نكنيد كه چگونه عمل كردن بسيار مهم است. يك خواننده­ي خسته­كننده، داستان را خسته­كننده جلوه مي­دهد، حال آن­كه ممكن است داستان بسيار پر هيجان و جالب باشد. نتيجه ديگر شور و شوق در خواندن است كه خودتان هم بسيار لذت خواهيد برد.

به کودک خود زمان بدهید:

در همین رابطه، امی ماسکوت کارشناس امور آموزشی کودکان، در مقاله‌ای تحت عنوان «چگونه کودکان را به کتابخوانی علاقه‌مند کنیم؟» به بررسی دلایل عدم علاقه در برخی از کودکان به کتاب پرداخته و راه‌هایی را به مادران و پدران در این زمینه پیشنهاد داده است. به عنوان نمونه، او پیشنهاد می‌کند که در مواجهه با کودکی که به کتاب علاقه‌ای ندارد یا از آن متنفر است، باید خونسرد بود و با آرامش برای افزایش اشتیاق او به کتاب اقدام کرد. به گفته ماسکوت؛ یکی از راه‌ها این است که والدین به کودک خود زمان بدهند و در این مدت، به کشف علایق او بپردازند. وقتی مطمئن شدند که او از حوزه‌ای خاص لذت می‌برد، کتاب‌های مربوط به آن حوزه را برای او تهیه کنند.

با هم کتاب بخوانید:

مثلاً خود با کودکشان یا به همراه دیگر بچه‌ها کتاب‌هایی را بخوانند. نحوه اجرای این طرح می‌تواند بسته به سن کودک یا موضوعی که او علاقه دارد، متفاوت است. خواندن با هم، عموماً به عنوان گزینه‌ای نادیده انگاشته می‌شود. به گفته ماسکوت، این شیوه تا یک دوره سنی پاسخ می‌دهد. بچه‌ها عموماً تا زمانی که وارد مدرسه نشده‌اند، می‌توانند با این روش جذب کتاب شوند، اما در زمانی که وارد مدرسه می‌شوند، دیگر دوست دارند که با هم‌سالان خود این لحظات را تجربه کنند. ماسکوت پیشنهاد می‌کند که والدین تا زمانی که کودک وارد مدرسه نشده است،‌ این روش را امتحان کند. او می‌گوید که این‌ راه‌ها جادو نمی‌کند، اما یک گام است برای نزدیک شدن به شرایط مطلوب.

این کار را هر روز تکرار کنید:

خواندن همراه با کودک موضوعی است که دیگر کارشناسان حوزه کودک نیز به آن تأکید دارند. لویس بایگل‌من، کارشناس و مربی کودکان، در همین رابطه می‌گوید که بهتر است این امر در محیطی آرام انجام شود و مادر با در آغوش گرفتن کودک، کتاب‌های مرتبط با سن او را برایش بخواند. اگر این کار هر روز تکرار شود، برای کودک به یک عادت تبدیل شده و او هر روز انتظار این زمان را می‌کشد. البته این کارشناس تأکید می‌کند که کتابخوانی در این شرایط باید با ابراز علاقه والدین به فرزند همراه باشد تا طعم شیرین این لحظات در خاطر او باقی بماند.

اول از خودتان شروع کنید:

او معتقد است برای داشتن یک کودک کتابخوان، نیاز است که اول از خودمان شروع کنیم. هرگز نمی‌توان به کودکی که در محیطی دور از کتاب بزرگ می‌شود،‌ امید داشت تا در آینده علاقه‌مند به مطالعه باشد. بایگل‌من به والدین پیشنهاد می‌کند برای اینکه کودکتان کتابخوان شود، اول از خودتان شروع کنید و علاقه خود به کتاب را با در دست گرفتن کتاب، به او نشان دهید. همچنین اگر در این مسیر کودکتان از شما خواست تا کتابی را برای او بارها و بارها بخوانید، این کار را انجام دهید. این کار به او فرصت می‌دهد تا در زمینه مورد علاقه‌اش به یک متخصص تبدیل شود. ساختن یک کتابخانه در خانه و اجازه به تظاهر به خواندن توسط کودک از دیگر پیشنهاداتی است که این کارشناس به والدین می‌دهد.

برگزاری یک جشن برای کتاب خوانده شده:

« برگزاری جشن کتاب » مانند جشن تولد می‌تواند یکی از شیوه‌های جذاب برای تشویق کودکان به مطالعه باشد. ایجاد فضایی شاد با حضور دوستان و هم‌سالان که در آن کتاب محوریت دارد، می‌‌تواند به کودک شما در مطالعه بیشتر کمک کند. این جشن می‌تواند در زمانی برگزار شود که کودک شما در امر مطالعه یک کتاب موفق بوده است. داستانش را به خاطر سپرده و با آن ارتباط خوبی برقرار کرده است. این کار کمک می‌کند تا از کتابخوانی به عنوان یک موضوع جذاب و در عین حال مفرح در ذهنش ثبت شود.

برگزاری مسابقه کتابخوانی روزنامه گاردین در مقاله‌ای در همین رابطه، راه‌های مختلفی را پیشنهاد می‌کند. برگزاری مسابقه کتابخوانی در میان بچه‌ها که حس رقابت را در آنها برمی‌انگیزد، می‌تواند یکی از راه‌های خوب برای رسیدن به کودکی علاقه‌مند به کتاب باشد. گاردین در این مقاله از مدرسه‌ای در همپشایر یاد می‌کند و به نتایج موفقیت‌آمیز آن اشاره می‌کند.

معلم‌ها به کمک کودکان بیایند:

در این مدرسه، معلمان کتاب‌های مورد علاقه خود را پیش از آغاز کلاس و به مدت ۱۰ دقیقه به دانش‌آموزان معرفی می‌کردند. طرح کتاب مورد علاقه معلم در کلاس، بحث‌های جالبی را در میان دانش‌آموزان ایجاد می‌کرد که همین بحث‌ها، آغاز جذب آنها به کتاب بوده است.

بخوان؛ از یک داستان گرفته تا تابلوهای خیابان:

مطالعه در کشورهای توسعه یافته یک موضوع ضروری برای زندگی محسوب می‌شود. از این رو، در این دسته از کشورها از والدین درخواست می‌شود تا هر نوع امکانی را برای خواندن برای کودکان فراهم کنند؛ از مطالعه یک کتاب گرفته تا خواندن تابلوهای خیابان و … . در واقع، هدف این است که به کودک خود بیاموزید که از اوقات فراغت و زمان‌هایی که به اصطلاح مرده است و کار خاصی نمی­توان در آن انجام داد، یک شرایط خوب برای مطالعه و خواندن خلق کند.

طراحی نمادهای شهری برای تشویق کودکان به کتاب:

مطالب یاد شده تنها بخشی از اقداماتی است که اکثر خانواده‌ها در کشورهای توسعه‌یافته برای ایجاد علاقه بیشتر کودکان به کتابخوانی به کار می‌برند. استفاده از نمادها و المان‌های شهری برای این منظور، ایجاد کتابخانه‌های پرنشاط با کتاب‌های جذاب و متنوع، فرهنگ‌سازی کتابخوانی در میان خانواده‌ها، تسهیل خرید کتاب، ایجاد ویترین های مخصوص کودکان در کتابفروشی‌ها، راه اندازی باشگاه‌های کتابخوانی و … از دیگر راهکارهایی است که مسئولان در این کشورها برای ایجاد انگیزه بیشتر در کودکان و خانواده‌ها به کتاب به کار می‌برند. در دنیایی که تلویزیون و فیلم، لذت کتاب‌های کاغذی را از مردم گرفته و در شرایطی که سهم هر کودک از بازار نشر ایران حتی یک کتاب هم نیست، می‌توان با استفاده از شیوه‌هایی که یاد شد، به تربیت نسلی کتابخوان امید داشت.

اگر به مساًله ايجاد انگيزه كتابخواني دربين كودكان و نوجوانان با ديدي علمي و منتقدانه نگاه كنيم، درمي­يابيم كه چنين كاري چندان هم درازمدت و غيره منتظره نيست. فقط كمي همّت، بازبيني، بررسي و تجديدنظر، تغيير ديدگاه و احساس مسوًليت لازم است . اين گونه مسائل هرچه بيشتر بررسي شوند و به تبع آن تا حد ممكن اجرا گردند، نسلي كتابخوان، خلّاق، مبتكر، فرهنگ ساز در انتظار جهان فردا خواهد بود .

آنچه امروز به عنوان موانع بازدارنده مطالعه در ميان كودكان عنوان « خودباور » واز همه مهم­تر مي­شود، ريشه در جايگزيني غير اصولي مواد و منابع آموزشي، و تربيت غير اصولي والدين، ومحيط اجتماعي آنان دارد. نبود منابع در دنياي اطلاعاتي امروز مانند گذشته نمي­تواند عامل بازدارنده به شمار آيد، زيرا در جايي كه صحبت ازانفجار اطلاعات و افزوني اطلاعات است ديگر عنوان كردن كمبود منابع آموزشي چندان منطقي به نظر نمي­رسد . امروزه بايد تلاش­ها در سمت و سويي باشد تا در درجه اول اهمّيت، به كيفيت منابع آموزشي پرداخته شود ودر درجه دوم تناسب استفاده ازمنابع چاپي و الكترونيكي رعايت گردد. صرف پيشرفت­هاي همه­جانبه در مواد و منابع آموزشي، و الكترونيكي، نمي­توان كودك را به خواندن منابع الكترونيك واداشت و او را از مواد سنّتي و چاپي دور كرد. تلاش در زمينه تكامل مواد ومنابع نوظهور در امر آموزش و تربيت كودكان، زماني مي­تواند موفقيت­آميز باشد كه بتوانيم خوانندگاني فعّال را تربيت كنيم .