نقش والدین در مطالعه کودکان
بدون شك يكي از مهم ترين و موثرترين دوران زندگي آدمي، كودكي است ؛ دوراني كه شخصيت کودک پايه ريزي شده و شكل ميگيرد. در اين دوران خواندن نخستين سنگ پايه زندگي اجتماعي كودك است. او باخواندن كتاب و گفتگو پيرامون آن، تجربياتي كسب ميكند. ياد ميگيرد چگونه سخن بگويد، چگونه نظرش را بيان كند، چگونه به نظر ديگران احترام بگذارد و چگونه بنويسد . اگر درجامعه اي نيازهاي كودكان و خانواده هاي آنها از حق تقدم برخوردار نيست، بايد براي برآوردن آنها كوشيد. ابتدا بايد از وضع كودكان وخانواده آنها در جامعه ای كه در حال تغيير است، آگاه شد . هنگام طرح اهداف، سياست هاي عمومي و عيني آموزشي، درگير نمودن والدين در برنامه ريزي براي كودكان بايد از دانش آنها در تغيير الگوهای خانواده استفاده کرد و این مهم با توجه به شرايط اقتصادي- اجتماعي، تغييرات تكنولوژي، گرايشها و عقايد جامعه و قانون گذاري محقق میشود. گسترش اين مهارت ها براي والدين و كودكان با ارزش است. براي راهنمايي كودكان در زمينه كتابخواني برداشت هاي متعددی ایجاد شده است. اين برداشت ها شامل الگو قرار دادن، اصلاح رفتار، درك شناختي كودك، و تغيير جهت رفتار است تا او را از خطر دوري از مطالعه كردن، حفظ كند. آدمي در دوران كودكي به علت عدم شناخت كافي از جهان پيرامون، بيشتر تحت تاًثير شرايط محيط اطرافش قرار مي گيرد. با اين توصيف مي توان به نقش خانواده و محيط هاي يادگيري چون مدارس در شكل گيري شخصيت كودك اشاره كرد
در اين مقاله ضمن بررسي برخي عوامل بازدارنده مطالعه در بين كودكان به عوامل تاثيرگذار در ايجاد علاقه به كتاب خواني ومطالعه اشاره مي شود. كودك براي پيدا كردن پاسخ سؤالات خود وابسته به منابع اطلاعاتي است كه از جمله اين منابع ميتوان به اعضاي خانواده، معلم، كتاب ورسانه های ديگری همچون تلويزيون اشاره كرد. با توجه به اينكه شخصيت كودك در خانواده شكل ميگيرد و او تمام سالهاي اوليه زندگي را همراه والدينش مي گذراند، بنابراين نقش آنها در رشد و تكامل كودك بسيار مهمتر ازمدرسه است . والدين نه تنها نقش آموزش دهنده كودكان را دارند بلكه به عنوان مربي، كنترل كننده و حامي، اصلي ترين نقش آفرين در زندگي وي به حساب مي آيند . آنها ميتوانند پيشرفت خواندن كودكشان را با معيارهايي كه براي اين كار درنظر ميگيرند، اندازه گيري كنند، در اين راستا آنها ميتوانند از طريق كتابهاي تفريحي، راديو، تلويزيون، سينما، و ابزارهاي ديگري كه امروزه در عصر اطلاعات عرضه ميشوند توانايي خواندن كودكان را تقويت كنند و باعث پيشرفت آنها و جامعهشان شوند. كودكان، مردان و زنان آينده جهان را تشكيل ميدهند و سرنوشت جهان به دست ايشان رقم خواهد خورد. اهميت كتابخواني براي كودكان كتاب و كتابخواني راهي براي تقويت روحيهی دينی كودكان و نوجوانان است. مطالعه كتابهای دينی و مذهبی به كودك و نوجوان كمك ميكند تا به درك صحيحي از مسائل دينی دست يابد و پيش از آن كه دير شود به رشد و شكوفايي لازم برسند. كتابخواني باعث پيشرفت تحصيلي كودكان و نوجوانان ميگردد. همچنين مطالعه غير درسی باعث بالا رفتن سطح فكر، فعال شدن ذهن، افزايش گنجينه لغات و افزايش علم و آگاهي ميگردد. خواندن داستانهاي مختلف، موجب شكل گرفتن ارزشهاي گوناگون در ذهن كودك ميشود، حساسيت او را رشد ميدهد و احترام به ديگران در او شكل ميگيرد. رضايتي كه كودك از مطالعه بدست مي آورد او را متّكي به خود بار خواهد آورد. سؤال هايی كه در اثر مطالعه براي كودك مطرح ميشود و مقايسههايي كه او بين مسائل مختلف ميكند در مجموع موجب ميشود كه او فردي خلاّق بار آيد. با بهره گيري از تخيّل كه ضرورت اساسي خلاّقيّت است دنيايي بزرگ و پهناور در مقابل چشمان كودك گشوده ميشود و او قادر ميشود آزادانه خيال پردازی كند. كودك در اين شرايط هرگز خود را محدود و محبوس در حصار واقعيت ها و امور مشهود و ملموس نديده و فارغ بال هر آنچه را كه دلش ميخواهد تصور ميكند. زيرا مطالعه باعث كاهش ناراحتي های هيجانی و عاطفی است. وقتی كودك كتابی مي خواند و به موضوع تازه ای پی ميبرد كه مورد نياز و علاقه اوست احساس لذّت و آرامش مي كند زيرا روح كنجكاو او به دنبال كشف حقايق تازه ای است و دلش ميخواهد هر روز كه ميگذرد از مجهولات خودكاسته و بر معلوماتش بيفزايد و تا زماني كه به نتيجة دلخواه خود دست نيابد آرام و قرار نميگيرد و در حقيقت افزايش آگاهي و معلومات خود نوعي لذّت و آرامش معنوي را براي او به ارمغان مي آورد كه در شخصيّت و رفتار او تأثير بسياري دارد. كتابخواني توانايي كودكان و نوجوانان را در بيان نيازها و خواسته هايشان افزايش ميدهد. كساني كه در مطالعه، مهارت هاي لازم را پيدا ميكنند. در اين زمينه ها توانايي ابراز عقيده را داشته و هرگز از بيان مطالب خويش واهمه اي به خود راه نميدهند و بدون غلط و دستپاچگي به تشريح مسائل خود مي پردازند و همين امر مانع سرخوردگي آنها دراجتماع شده و زمينه موفقيت و سعادتشان را فراهم ميكند. راههاي موثر در تشويق كودكان و نوجوانان با توجه به اهميت مطالعه در زندگي انسانها به خصوص كودكان و نوجوانان مي بايست با ايجاد و فراهم سازي امكانات و شرايط لازم ، آنها را در امر مطالعه تشويق كرد و به جرات مي توان گفت اولين و موثرترين الگو براي آنها مطالعه والدين در منزل و در ساعات فراغت است چرا كه آنها شاهد استفاده بهينه و درست والدين ميباشند.
كتاب، معلمي است كه بدون عصا و تازيانه ما را تربيت ميكند. خواندن، دامنه لغات و ميزان علاقه كودك را به مطالعه گسترش مي دهد . مطالعه دوران كودكي افراد كتابخوان نشان مي دهد كه والدينشان در اين دوران براي آنها كتاب خوانده و ذهنشان را تقويت كرده اند . در واقع هميشه يك بزرگسال با آنها صحبت كرده و نظرشان را پرسيده است . اين افراد يا در خانه، كتابخانه داشته اند و يا عضوكتابخانه اي بودهاند . والدين معمولاً مراقب و نگران لباس، كفش، غذا و ديگر مسائل مربوط به كودكانشان هستند. اما براي پاسخگويي به نيازهاي ديگرشان چه ميدانند؟
براي تشويق كودكان به مطالعه راهكارهايي كه در اينجا پيشنهاد شده است ممكن است بسيار ساده و ابتدايي باشند و تعدادي از آنها نيز ايده هايي جديدتر محسوب ميشوند . مهم اين است كه كدام روش پاسخ مناسبي به دنبال داشته باشد و فراموش نكنيد، بزرگترين تشويق همواره ازطرف ما، بزرگترها و والدين به وجود مي آيد .كودكاني كه والدين آنها به مطالعه ميپردازند، به مطالعه اهميت مي دهند و هميشه مطالب خواندني در دسترس دارند و احتمال اينكه افرادي كتابخوان شوند بسيار زياد است.
كتاب را در دسترس قرار دهيد:
اغلب كودكان كتابخوان از خانوادههايي هستند كه كتاب و خواندنيهاي ديگر در آن وجود دارد . كتابهاي كودك خود را در جايي قرار ندهيد كه از ديد او دور باشد و نتواند خودش به آن دسترسي داشته باشد. بهخاطر داشته باشيد كه اطفال، كودكان نوپا و بچههاي پيش دبستاني كوچكند. كتابها را در نزديك زمين و در دسترس آنها قرار دهيد .
مطالعه را به كاري تفريحي مبدل كنيد:
كار مفرح هميشه محبوبتر است . نقش قهرمانان داستان را بازي كنيد، از صداهاي مختلف در خواندن آن استفاده كنيد و از همه مهمتر اينكار را با اشتياق انجام دهيد . ايجاد افكتهاي صوتي مانند در زدن ( مثلا در داستان سه بچه خوك تقليد صداي ساعت در سيندرلا ) و مانند اينها، كتابخواني را به يك تجربه بسيار جذاب مبدل ميكند. فراموش نكنيد كه چگونه عمل كردن بسيار مهم است. يك خوانندهي خستهكننده، داستان را خستهكننده جلوه ميدهد، حال آنكه ممكن است داستان بسيار پر هيجان و جالب باشد. نتيجه ديگر شور و شوق در خواندن است كه خودتان هم بسيار لذت خواهيد برد.
به کودک خود زمان بدهید:
در همین رابطه، امی ماسکوت کارشناس امور آموزشی کودکان، در مقالهای تحت عنوان «چگونه کودکان را به کتابخوانی علاقهمند کنیم؟» به بررسی دلایل عدم علاقه در برخی از کودکان به کتاب پرداخته و راههایی را به مادران و پدران در این زمینه پیشنهاد داده است. به عنوان نمونه، او پیشنهاد میکند که در مواجهه با کودکی که به کتاب علاقهای ندارد یا از آن متنفر است، باید خونسرد بود و با آرامش برای افزایش اشتیاق او به کتاب اقدام کرد. به گفته ماسکوت؛ یکی از راهها این است که والدین به کودک خود زمان بدهند و در این مدت، به کشف علایق او بپردازند. وقتی مطمئن شدند که او از حوزهای خاص لذت میبرد، کتابهای مربوط به آن حوزه را برای او تهیه کنند.
با هم کتاب بخوانید:
مثلاً خود با کودکشان یا به همراه دیگر بچهها کتابهایی را بخوانند. نحوه اجرای این طرح میتواند بسته به سن کودک یا موضوعی که او علاقه دارد، متفاوت است. خواندن با هم، عموماً به عنوان گزینهای نادیده انگاشته میشود. به گفته ماسکوت، این شیوه تا یک دوره سنی پاسخ میدهد. بچهها عموماً تا زمانی که وارد مدرسه نشدهاند، میتوانند با این روش جذب کتاب شوند، اما در زمانی که وارد مدرسه میشوند، دیگر دوست دارند که با همسالان خود این لحظات را تجربه کنند. ماسکوت پیشنهاد میکند که والدین تا زمانی که کودک وارد مدرسه نشده است، این روش را امتحان کند. او میگوید که این راهها جادو نمیکند، اما یک گام است برای نزدیک شدن به شرایط مطلوب.
این کار را هر روز تکرار کنید:
خواندن همراه با کودک موضوعی است که دیگر کارشناسان حوزه کودک نیز به آن تأکید دارند. لویس بایگلمن، کارشناس و مربی کودکان، در همین رابطه میگوید که بهتر است این امر در محیطی آرام انجام شود و مادر با در آغوش گرفتن کودک، کتابهای مرتبط با سن او را برایش بخواند. اگر این کار هر روز تکرار شود، برای کودک به یک عادت تبدیل شده و او هر روز انتظار این زمان را میکشد. البته این کارشناس تأکید میکند که کتابخوانی در این شرایط باید با ابراز علاقه والدین به فرزند همراه باشد تا طعم شیرین این لحظات در خاطر او باقی بماند.
اول از خودتان شروع کنید:
او معتقد است برای داشتن یک کودک کتابخوان، نیاز است که اول از خودمان شروع کنیم. هرگز نمیتوان به کودکی که در محیطی دور از کتاب بزرگ میشود، امید داشت تا در آینده علاقهمند به مطالعه باشد. بایگلمن به والدین پیشنهاد میکند برای اینکه کودکتان کتابخوان شود، اول از خودتان شروع کنید و علاقه خود به کتاب را با در دست گرفتن کتاب، به او نشان دهید. همچنین اگر در این مسیر کودکتان از شما خواست تا کتابی را برای او بارها و بارها بخوانید، این کار را انجام دهید. این کار به او فرصت میدهد تا در زمینه مورد علاقهاش به یک متخصص تبدیل شود. ساختن یک کتابخانه در خانه و اجازه به تظاهر به خواندن توسط کودک از دیگر پیشنهاداتی است که این کارشناس به والدین میدهد.
برگزاری یک جشن برای کتاب خوانده شده:
« برگزاری جشن کتاب » مانند جشن تولد میتواند یکی از شیوههای جذاب برای تشویق کودکان به مطالعه باشد. ایجاد فضایی شاد با حضور دوستان و همسالان که در آن کتاب محوریت دارد، میتواند به کودک شما در مطالعه بیشتر کمک کند. این جشن میتواند در زمانی برگزار شود که کودک شما در امر مطالعه یک کتاب موفق بوده است. داستانش را به خاطر سپرده و با آن ارتباط خوبی برقرار کرده است. این کار کمک میکند تا از کتابخوانی به عنوان یک موضوع جذاب و در عین حال مفرح در ذهنش ثبت شود.
برگزاری مسابقه کتابخوانی روزنامه گاردین در مقالهای در همین رابطه، راههای مختلفی را پیشنهاد میکند. برگزاری مسابقه کتابخوانی در میان بچهها که حس رقابت را در آنها برمیانگیزد، میتواند یکی از راههای خوب برای رسیدن به کودکی علاقهمند به کتاب باشد. گاردین در این مقاله از مدرسهای در همپشایر یاد میکند و به نتایج موفقیتآمیز آن اشاره میکند.
معلمها به کمک کودکان بیایند:
در این مدرسه، معلمان کتابهای مورد علاقه خود را پیش از آغاز کلاس و به مدت ۱۰ دقیقه به دانشآموزان معرفی میکردند. طرح کتاب مورد علاقه معلم در کلاس، بحثهای جالبی را در میان دانشآموزان ایجاد میکرد که همین بحثها، آغاز جذب آنها به کتاب بوده است.
بخوان؛ از یک داستان گرفته تا تابلوهای خیابان:
مطالعه در کشورهای توسعه یافته یک موضوع ضروری برای زندگی محسوب میشود. از این رو، در این دسته از کشورها از والدین درخواست میشود تا هر نوع امکانی را برای خواندن برای کودکان فراهم کنند؛ از مطالعه یک کتاب گرفته تا خواندن تابلوهای خیابان و … . در واقع، هدف این است که به کودک خود بیاموزید که از اوقات فراغت و زمانهایی که به اصطلاح مرده است و کار خاصی نمیتوان در آن انجام داد، یک شرایط خوب برای مطالعه و خواندن خلق کند.
طراحی نمادهای شهری برای تشویق کودکان به کتاب:
مطالب یاد شده تنها بخشی از اقداماتی است که اکثر خانوادهها در کشورهای توسعهیافته برای ایجاد علاقه بیشتر کودکان به کتابخوانی به کار میبرند. استفاده از نمادها و المانهای شهری برای این منظور، ایجاد کتابخانههای پرنشاط با کتابهای جذاب و متنوع، فرهنگسازی کتابخوانی در میان خانوادهها، تسهیل خرید کتاب، ایجاد ویترین های مخصوص کودکان در کتابفروشیها، راه اندازی باشگاههای کتابخوانی و … از دیگر راهکارهایی است که مسئولان در این کشورها برای ایجاد انگیزه بیشتر در کودکان و خانوادهها به کتاب به کار میبرند. در دنیایی که تلویزیون و فیلم، لذت کتابهای کاغذی را از مردم گرفته و در شرایطی که سهم هر کودک از بازار نشر ایران حتی یک کتاب هم نیست، میتوان با استفاده از شیوههایی که یاد شد، به تربیت نسلی کتابخوان امید داشت.
اگر به مساًله ايجاد انگيزه كتابخواني دربين كودكان و نوجوانان با ديدي علمي و منتقدانه نگاه كنيم، درمييابيم كه چنين كاري چندان هم درازمدت و غيره منتظره نيست. فقط كمي همّت، بازبيني، بررسي و تجديدنظر، تغيير ديدگاه و احساس مسوًليت لازم است . اين گونه مسائل هرچه بيشتر بررسي شوند و به تبع آن تا حد ممكن اجرا گردند، نسلي كتابخوان، خلّاق، مبتكر، فرهنگ ساز در انتظار جهان فردا خواهد بود .
آنچه امروز به عنوان موانع بازدارنده مطالعه در ميان كودكان عنوان « خودباور » واز همه مهمتر ميشود، ريشه در جايگزيني غير اصولي مواد و منابع آموزشي، و تربيت غير اصولي والدين، ومحيط اجتماعي آنان دارد. نبود منابع در دنياي اطلاعاتي امروز مانند گذشته نميتواند عامل بازدارنده به شمار آيد، زيرا در جايي كه صحبت ازانفجار اطلاعات و افزوني اطلاعات است ديگر عنوان كردن كمبود منابع آموزشي چندان منطقي به نظر نميرسد . امروزه بايد تلاشها در سمت و سويي باشد تا در درجه اول اهمّيت، به كيفيت منابع آموزشي پرداخته شود ودر درجه دوم تناسب استفاده ازمنابع چاپي و الكترونيكي رعايت گردد. صرف پيشرفتهاي همهجانبه در مواد و منابع آموزشي، و الكترونيكي، نميتوان كودك را به خواندن منابع الكترونيك واداشت و او را از مواد سنّتي و چاپي دور كرد. تلاش در زمينه تكامل مواد ومنابع نوظهور در امر آموزش و تربيت كودكان، زماني ميتواند موفقيتآميز باشد كه بتوانيم خوانندگاني فعّال را تربيت كنيم .